سوال :راز استغفار پیامبر اکرم )صلی الله علیه وآله( و ائمه معصومین علیهم السلام چیست؟ به عبارت دیگر با اینکه آنان معصوم بودند و مرتکب گناه نمی شدند  چرا در دعاهایشان از فزونی گناه استغفار می کردند؟
پاسخ :در پاسخ چند نکته قابل توجه است:
 یکم. همیشه توبه به معنای بازگشت از گناه نیست بلکه به طور کلی شامل بازگشت به خداوند می باشد. از این رو توبه به خودی خود, یکی از عبادت های بزرگ است.
 خداوند در قرآن مجید, مؤمنان راستین را چنین توصیف می کند:
  الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ 1   آنان شکیبایند و راستگو  همواره اطاعت پیشه اند و انفاق گر و سحرگاهان به استغفار می پردازند .
 و در جای دیگر می فرماید:  کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ 2   شبانگاه اندکی می آرَمَند و سحرگاهان به استغفار می پردازند .
 بنابراین چنان که مشاهده می شود, قرآن مجید توبه را عمل بهترین مؤمنان و شب زنده داران خوانده است. از دیگر سو همه مؤمنان را به توبه فراخوانده, می فرماید:  تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ 3   ای ایمان آورندگان! همه با هم به درگاه خدا توبه کنید  باشد که رستگار شوید .
 و در جای دیگر می فرماید:  إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ 4   خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد .
 از آنچه گذشت, روشن می شود که در نگاه قرآن اساساً توبه عمل پارسایان و مؤمنان و عبادتی است که همه ایمان آورندگان, به آن دعوت شده اند و انجام دادن آن گشاینده درهای رحمت الهی و یکی از بهترین موجبات قرب و وصال معبود است. اگر به حقیقت توبه نظر کنیم, آن را زیباترین جلوه خضوع و خشوع و اظهار تذلل و زاری و اعتراف به قصور و تقصیر بنده ای بی نهایت کوچک, در برابر آفریدگاری بی نهایت بزرگ می یابیم. از این رو شایسته است که اولیای الهی, پیش و بیش و بهتر از همه, این دعوت الهی را لبیک گویند و در تمام حالات خود, بر توبه و استغفار مداومت ورزند تا بدین وسیله, به فیض تقرّب هر چه بیشتر در درگاه الهی نایل آیند.
 دوم.  استغفار و توبه , دارای مراتب و درجاتی متناسب با عاملان آن است. توبه گنه کاران, از گناه و توبه اهل سلوک, از پرداختن به غیر خدا و توجه به غیر حق است.
 سوم. توبه و استغفار اولیای الهی و معصومان, مرتبه ای بالاتر از اینها دارد. آنان چون مستغرق در ذات جمیل الهی اند و توجّه به مقام ربوبی )کمال مطلق( دارند  وقتی به خود و اعمال خویش می نگرند, با تمام عظمت و بزرگی آن اعمال, آنها را در برابر عظمت بی نهایتِ الهی, بسیار کوچک و مایه سرافکندگی و شرمندگی می بینند.
 در ادبیات منظوم آمده است: شخص فقیری در کویری خشک و سوزان زندگی می کرد. روزی ترتیبی داده شد که وی برای عرض حاجت, نزد سلطان برود. او با خود اندیشید که چه هدیه ای به پیشگاه سلطان ببرد  اما هیچ در بساط نداشت. از قضا در مسیر حرکت به سوی شهر, اندکی باران بارید و قدری آب گل آلود در گودالی جمع شد. او با خوشحالی تمام آب ها را - که مایه حیات بود و بزرگ ترین و مطلوب ترین هدیه به نظر می آمد - در ظرفی ریخت و با زحمت بسیار با خود حمل کرد تا نزد سلطان ببرد. اما وقتی به بارگاه شاهی رسید و آن فرّ و شکوه را دید و همه جا را پر از آب زلال و گوارا و نوشیدنی های رنگارنگ یافت, از آورده خود خجل شد و سخت شرمسار و سرافکنده گردید!!
 امام علی )علیه السلام( نیز همان عبادتی را که افضل از عبادت ثقلین است, در برابر جمال و جلال الهی, برگ سبز درویش می بیند و سر به زیر می افکند و این خود, یکی از عالی ترین مراتب عبودیت مطلقه و فنای فی اللّه است. او مقام معبود را می نگرد که در برابرش, همه چیز رنگ می بازد و چیزی به حساب نمی آید.
 چهارم. در حدیث نبوی آمده است:  انه لیغان علی قلبی و انی أستغفراللّه فی کل یوم مائة مره 5   گاهی بر دلم غبار می نشیند و من هر روز هفتاد بار از خدا آمرزش می خواهم .
 امام خمینی قدس سره در شرح این حدیث می نویسد:  اولیای خدا همواره انقطاع به سوی خدا دارند  ولی به جهت مأموریت الهی خود, گاه به ناچار در مرآت عالم کثرات, توجه به حضرت حق می کنند و همین, نزد آنان کدورت محسوب شده و برای زدودنش استغفار می کنند. این امام سجاد)علیه السلام( است که مناجات هایش را شما می بینید و می بینید چطور از معاصی می ترسد ... مسئله غیر از این مسائلی است که در فکر ما یا در عقل عقلا یا در عرفان عرفا بیاید. ... از گناه خودشان گریه می کردند تا صبح. از پیغمبر گرفته تا امام عصرعلیهم السلام همه از گناه می ترسیدند. گناه آنها غیر از این است که من و شما داریم. آنکه یک عظمتی را ادراک می کردند که توجه به کثرت, نزد آنها از گناهان کبیره است ... آنان در مقابل عظمت خدا, وقتی که خودشان را حساب می کنند, می بینند که هیچ نیستند و هیچ ندارند. واقع مطلب همین است  جز او کسی نیست و چیزی نیست ... و از اینکه حضور در مقابل حق تعالی دارند و مع ذلک دارند, مردم را دعوت می کنند  از همین کدورت حاصل می شده \است [... 6.
 پنجم. استغفار برای اولیای الهی, جنبه دفع و برای ما جنبه رفع دارد  یعنی, ما استغفار می کنیم تا لغزش هایمان بخشیده شود و آنان استغفار می کنند تا نلغزند و اصلاً گناه سراغشان نیاید. آن بزرگان با توبه و عبادت و اطاعت, درجات عصمت خویش را شدّت می بخشند  از این رو استغفار و توبه, در بالا رفتن درجات و پایندگی عصمت آنان دخالت دارد.
 ششم. توبه و استغفار و استغاثه دائمی پیامبر)صلی الله علیه وآله( و امامان علیهم السلام در پیشگاه خدا, بالاترین نقش عملی را در تربیت امت دارد و به دیگران می آموزد که چگونه در پیشگاه خدا به توبه, تضرّع و انابه بپردازند و به جهت پاره ای از اعمال نیک, مغرور نگردند. آیا کسی که ناله ها و گریه های اطاعت و بندگی )امیرمؤمنان )علیه السلام(( را ببیند و بشنود, با خود نمی گوید: او که یک لحظه عمرش برتر از عبادت ثقلین است, این چنین توبه می کند  پس من حقیر چگونه به خود ببالم و از خدا عذرخواهی نکنم!؟

 1 آل عمران )3(, آیه 71.
 2 ذاریات )15(, آیه 71 و 81.
 3 نور )42(, آیه 13.
 4 بقره )2(, آیه 222.
 5 محدث نوری, مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل, باب استحباب الاستغفار فی کل یوم, )قم: آل البیت, 8041 ه.ق(, ج 5, ص 033.
 6 سخنرانی مورخه 8/3/6631, صحیفه امام, ج 02, ص 862 - 962   نیز همان, ج 91, ص 021.